Golemi ne periudhen e kryengritjeve qe tronditen perandorine osmane

Golemi, si pjese e pandare e Kurveleshit dhe e Laberise, ka qendruar si nje vater zjarri e perhershme. Nuk ka ngjarje politike e ushtarake, qe nga lashtesia e deri te tanishmet, qe te kete ndodhur ne treven e Laberise, madje edhe me larg saj, qe te mos kene dhene kontributin e tij te shquar. Ne malet e ashpra te Kurveleshit gjithe pushtuesit romake, bizantine, turq njohne nje popullluftarak e te panenshtrueshem lehte, i cili u beri rezistence te forte e u shkaktoi humbje te renda. Ne fund te shek.XIV: ne kufijte e principatave te jugut u cfaq nje armik i eger e i rrezikshem, turku. Luftrat e gjata e te pergjakshme qe u zhvilluan kunder tij perbejne nje nga dramat me te medha te popullit shqiptar. Mizeria dhe mizoria e ushtrive te sulltaneve ishte e pashembullt. Pas pushtimit vendosi kudo ne Shqiperi administraten e tij feudale, beri regjistrimin themeltar te tokave dhe vendosi sistemin e eger te timareve, qe e renduan dhe revoltuan popullsine shqiptare. Por ne malet e grykat e Kurveleshit adminsitrata e urryer turke nuk pati kurre qetesi. ? zemeruar nga ndeshkimet e taksat Laberia u ngrit me kembe. Ne shtetet perendimore te Evropes bene buje betejat e famshme te Gjergj Arianit Golemit ne vitet 1431-1438, te cilat tronditen nga themelet Porten e Larte, jo vetem per humbjet qe i shkaktoi, por edhe per uljen e prestigjit te saj. Ndaj populli i kendoi:

Bor ' e madhe e atij viti

 Prin ne balle Arianiti

N'ato male veshur shkemb

Ushtri e turkut u shemb.  

Historia eshte e mbushur me ???? beteja te pa nderprera  qe shqiptaret zhvilluan gjate 5 shekujve kunder truqve Legjenddare jane luftrat e Gjergj Kastriotit Skenderbeut, ku nen komanden e  tij shqiptaret i thyen turqit per 25 vjet rresht Qendresa e popullit shqiptar dhe e krahines Kurveleshit nuk pushoi kurre edhe pas vdekjes se Skenderbeut. Kurveleshasit  e ne kete kuader edhe  Golemasit me 1481,priten krahehapur  nipin e tyre te Komnen Golemeve,te birin e skenderbeut,Gjon Kasteriotin te riun.E gjithe krahina u perfshi ne kryengritje shpoartalluan forcat turtke dhe e ndoqen armikun  deri tej krahines se tyre.... Sidoqofte pushtimi osman e shkaterroi vendin Ekspoditat e shumta ndeshkimore ushtarake u sollen banoreve te Kurveleshit si  mbare vendit demtime , mjerime deri ne cfarrosje e shume banore te laberise midis tyre edhe Golemas u detyruan te largohen ne dhe te huaj ne Peloponez ,Turqi e ne krahinat e Kalabrise.Te tjeret u  shternguan te qendrojne ne thellesite malore  te Kurveleshit dhe te mos pushojne rezistencen.Kryengritje te tilla e shume te permendura jane pa mbarim kunder Perandorise Osmane, dhe nuk mund te pershkruhen aq me pak ne nje liber si ky: ? vecanta e te gjitha kryengritjeve qendronte ne taktiken e zgjuar duke iu shmangur luftes frontale me ushtrine turke e cila ish qindra here superiore ne forca e mjete. Pritat e kurthet, goditjet here neballe, here anash e mbrapa, duke i qelluar me shtiza e shigjeta hekuri e deri duke leshuar shkembinj e gure ne shtigje e gremina u kallen tmerr e lemeri ushtareve turq. Sidoqofte pushtimi osman e shkaterroi vendin. Ekspeditat e shumta ndeshkimore ushtarake u sollen banoreve te Kurveleshit si mbare vendit demtime, mjerime e deri cfarrosje. Shume banore te Laberise, midis tyre edhe Golemas u detyruan te largohen ne dhe te huaj, ne Peloponez, Turqi, e ne krahinat e Kalabrise. Te tjeret u shtrenguan te qendrojne ne thellesite malore te Kurveleshit dhe te mospushojne rezistencen. Gjate shekullit te shtatembedhjete e te tetembedhjete  nisi cthurrja e Perandorise Osmane. Feudalet shqiptare u forcuan e zgjeruan cifligjet e tyre. Linden pashalleqet e para shqiptare, midis te cileve njihet edhe ai i Janines, nen sundimin e Ali Pashe Tepelenes. Aliu u shqua per aftesite e energjite e tij, ndoqi plane ambicioze, perdori gjithcka: dhunen, dinakerine, lidhjet familjare dhe e shnderroi treven ku sundonte ne nje formacion shteteror te fuqishem, ne fakt autonom dhe qe dallohej nga viset e tjera per nga rregulli, qetesia dhe zhvillimi ekonomik e kulturor. Ne perpjekjet e tij per heqjen e sistemit te timareve dhe krijimin e nje principate feudale autonome, Veziri i Janines pati perkrahjen e mbeshtetjen edhe te kurveleshasve, perfshire ketu edhe golemasit. Ata e deshironin veteqeverisjen dhe shkeputjen nga Turqia prandaj iu bene krah Aliut. Bashke me shume kurveleshas, ne oborrin e Pashait te Janines u rriten, u sterviten e i sherbyen shume djem golemas,. Krahas Celo Picarit, Belul Totos, Asllan Kuces, ne oborrin e Aliut sherbyen edhe Hito e Cobo Mustafai, Abas Aliko e shume te tjere. Per te forcuar sundimin dhe pasurine e tij, Aliu priste koka e jepte ndeshkime te rrepta, qe trondisnin deri larg. Ai ish pronari me i madh i tokave dhe sipermarresi i taksave shteterore. Dhuna e ushtruar ndaj fsi1atareve nga njerezit e Aliut, per marrjen e taksave, mashtrimet e spekullimet e tyre, shkaktonin gjithnje e me shume urrejtje e pakenaqesi. Ata qe e rrethonin i thurnin lavde. Me syte e rrepte, te mprehte e dinake Aliu, ngaqe nuk u besonte as atyre, as gazetave e as te huajve, shpesh shkonte midis njerezve te thjeshte qe te shikonte e te degjonte c'thoshte fakirfukaraja. Kete e bente edhe midis ushtareve. Para oborrit, nje dite kish rreshtuar ushtare e oficere dhe i pyeste "?, si ju duket rregulli, qetesia, ekonomia?" Te gjithe e levdonin Pashain dhe i peruleshin gjer tek kembet e kalit. Vetem nje ushtar golemas rrinte zemerzi e s'foli. Kjo i ra ne S)T Vezirit dhe iu afrua. "?? ti mor i Golem, c'thua?". Golemasit i pikonte ne zemer kur mbi bashkefshataret dhe kurveleshasit ushtrohej dhune. Ai urrente spekullimet e korrupsionin e oborrtareve. "Vriste" mendjen, qe pa zene emra ne goje, t'ia thoshte golemce Aliut, i cili nuk e kish aspak te veshtire per ta kuptuar. "Ku me degjoni ju ? Pasha ?e maje te malit -i tha, si per te fituar kohe". Pashai qeshi, zbriti nga kali dhe iu afrua" -Pa he C'do me thuash?!"- "Me C'shoh dhe me c'degjoj ? Pasha, -iu pergjigj golemasi -lum ai qe di ta hedhe, mjere ai qe s'di ta dredhe, vaj me det ai qe mbeti!" Veziri u nxi ne fytyre. ? ra me dore ne sup, nderpreu pyetjet dhe u largua. Kur ngjiti shkallet, konsulli francez Pukvil, qe e shoqeronte, ?? i f1iste se kur rregulli, qetesia dhe ekonomia vene mbare, me te eshte edhe Zoti, edhe Perandoria. Por Aliu ia preu: -"Mire thua zoterote.Ne na duhet rregulli, disiplina, qetesia, vetem kur i ven keto te uruara Zoti Perendi eshte me njeriun, siC eshte me mua dhe perandorin tendPor atij Golemasit nuk ia harroj fjalet qe m'i tha si me te kenduar labce", dhe mermeriti: "Lum ai qe di ta hedhe, mjere ai qe s'di ta dredhe". Per trimeri e besnikeri ndaj tij, shume golemas Aliu I mori ne oborrin e vet ndersadisa tetjere i vendosi ne Hormove. Per ata qe fituan tituj, grada deri edhe Cit1igje ne rrethinat eJanines e te Delvines. Por pati edhe kundershtare, nje pjese te te cileve i degdisi larg. Ne vitet 1820-1822 Ali Pasha fillol1uften per mbrotjen e vendit nga sulmi i forcave te Perandorise Osmane. Kjo lufte ishte faza me e larte e vepres se tij per t'i shkeputur zoterimet e veta nga vartesia e Portes se Larte. Me kete lufte ai ndihmoi popujt ballkanas e vecanerisht ate grek per clirimin e tyre nga zgjedha turke. Aleanca e tij me kryengritesit greke u sabotua e s'funksionoi. ? ndodhur i vetem para ushtrise se madhe osmane, i beri balle rrethimit per nje vit e gjysem. ? braktisur me ne fund nga sundimtaret e tjere krahinore, madje dhe nga bijte e tij, ai i beri nje qendrese kembengulese, deri sa, i ngujuar ne nje ishull te Liqenit te Janines, u vra pabesisht. Ushtria e Aliut pesoi humbje te medha. Te renda ishin edhe humbjet ne luftetaret golemas, te cilet i qendruan besnike deri ne momentet e fundit. U vrane pese golemas dhe u plagosen shume te tjere. Midis tyre ishte edhe Hito Mustafai. Keta luftetare u varrosne ne hyrje te qytetit te Janines, ku edhe dhane jeten. Edhe sot ky vend thirret me emrin "varret e goleme". Pas deshtimit te levizjes antiturke, Perandoria Osmane ndermori nje sere reformash per forcimin e konsolidimin e sundimit te saj. Vendosi administraten e vet me nepunes turq. Ne garnizonet e qyteteve vuri oficere (zabite) te karieres. Shtoi internimet, burgosjet e presionet ndaj Cdo rezistence. Masat shtypese, reprezaljet etj., rriten zemerimin e revolten e popullit. Gjendja u acarua sbume se turqit, vec sa siper, shkelen te gjitha normat, zakonet e traditat e popullit. Filluan trazirat e para ne Kurvelesh dhe u shtrine ato neTepelene, Gjirokaster, Mallakaster, Delvine e deri ne Cameri. Marrja e Tepelenes dhe vrasja e dy emisareve turq ne Gjirokaster nga njerezit e derguar prej Zenel Gjolekes, Tafil Buzit etj. berijehone te madhe ne gjithe vilajetin e Janines. Kjo e terboi Emin Pashen, valiun e Janines dhe dergoi forca te shumta ne drejtim te Gjirokastres. Sa moren vesh pergatitjet e ushtrise turke te Janines u ngriten njeheresh luftetaret e Kurveleshit nen drejtimin e kryetrimave Zenel Gjoleka, Celo Picari,Ba1il Nezha, Cobo Golemi.lsh pranvere e vitit 1833. Vetetimthi kurveleshasitdhe luftetaret ekrahinave te tjera u dolen perpara trupave turke ne afersi te fshatrave Kakavije, Peshkepi, Kserovalt, Guver. Turqit zgjeruan frontin e luftimeve qe t'u mirrnin krahet e t'i rrethonin kryengritesit.Per kete qellim cuan forca ne krahun e Palopogonit dhe zune fshatin Guver, shume i pershtatshem per te goditur shqiptaret. Fluturimthi shkuan luftetaret e cetes se fshatit, me kapedan Cob? Golemin dhe mbyllen shtegun, nga ku mund t'i rrethonin turqit. Duhej cliruar me Cdo kusht Guveri, se i rrezikonte luftetaret shqiptare. Turqit sulmonin nga shtepite. Vrane edhe shume banore vendas. Lufta ishte sa e pergjakshme, aq edhe e veshtire. U vrane shume nga luftetaret shqiptare e midis tyre edhe i vellai I Cobos Duro Mustafai. Pas nje lufte te ashper Guveri u clirua. Ceta e luftetareve golemas kapi rob komandantin turk Hasan beun dhe Shishko Mirjallane etj,te cilet i pushkatuan perpara mases se fshatareve te Guverit. Trimerite e golemasve dhe te kapedanit te tyre populli i ka skalitur ne vargjet e kenges:

Ra termet e u tund vendi,

Se lufton Cobo Golemi,

Kapetan i ketij vendi.

Kapetan qe kur kish lere,

Qe lufton me pallen nxjerre

Ben dyfek me sadrazemne...

Vera e vitit 1847 ka hyre ne histori per shperthimin e kryengritjes me te madhe te atyre koherave, qe tronditi rende themelet e sundimit turk. Ajo ish kunderpergjigje e grusht i hekurt ndaj reformave centralizuese te Portes se Larte. Kesaj kryengritje i paraprine krijimi i "Beselidhjes Shqiptare" me 1846 dhe mbledhjet e saj ne Picar, Taronine, Progonat, Mesaplik etj., prej te cilave dolen udheheqesit e kryengritjeve. Kryengritjen e filluan te paret kurveleshasit. Zenel Gjoleka me 500 luftetare iu sul Delvines, si qendra kryesore administrative osmane dhe e cliroi ate. Luftetare kurveleshas me kryetrimat Zenel Gjoleka, ?-el? Picari, Hodo Nivica, Sulo ?-?b? etj., treguan heroizem te rralle, ku shpartalluan forcat osmane dhe i detyruan autoritetet e tyre te ikin te tmerruara. Humbjet e pesuara e detyruan Porten e Larte te grumbullonte forca te shumta nga Thesalia, Manastiri e Janina. Nen drejtimin e feudalit shqiptar Shahin bej Kosturi i nisi ato drejt Gjirokastres, per te ndihmuar garnizonin turk ne Gjirokaster, e me pas te sulmonte drejt Delvines. Por ai u thye qe ne perpjekjet e para.