Golemi ne periudhen e kryengritjeve qe tronditen perandorine osmane
Golemi, si pjese e pandare e Kurveleshit dhe e
Laberise, ka qendruar si nje vater zjarri e perhershme. Nuk ka ngjarje politike e
ushtarake, qe nga lashtesia e deri te tanishmet, qe te kete ndodhur ne treven e Laberise,
madje edhe me larg saj, qe te mos kene dhene kontributin e tij te shquar. Ne malet e
ashpra te Kurveleshit gjithe pushtuesit romake, bizantine, turq njohne nje popullluftarak
e te panenshtrueshem lehte, i cili u beri rezistence te forte e u shkaktoi humbje te
renda. Ne fund te shek.XIV: ne kufijte e principatave te jugut u cfaq nje armik i eger e i
rrezikshem, turku. Luftrat e gjata e te pergjakshme qe u zhvilluan kunder tij perbejne nje
nga dramat me te medha te popullit shqiptar. Mizeria dhe mizoria e ushtrive te sulltaneve
ishte e pashembullt. Pas pushtimit vendosi kudo ne Shqiperi administraten e tij feudale,
beri regjistrimin themeltar te tokave dhe vendosi sistemin e eger te timareve, qe e
renduan dhe revoltuan popullsine shqiptare. Por ne malet e grykat e Kurveleshit
adminsitrata e urryer turke nuk pati kurre qetesi. ? zemeruar nga ndeshkimet e taksat
Laberia u ngrit me kembe. Ne shtetet perendimore te Evropes bene buje betejat e famshme te
Gjergj Arianit Golemit ne vitet 1431-1438, te cilat tronditen nga themelet Porten e Larte,
jo vetem per humbjet qe i shkaktoi, por edhe per uljen e prestigjit te saj. Ndaj populli i
kendoi:
Bor ' e
madhe e atij viti
Prin ne balle Arianiti
N'ato male
veshur shkemb
Ushtri e
turkut u shemb.
Historia eshte e
mbushur me ????
beteja te pa nderprera qe shqiptaret
zhvilluan gjate 5 shekujve kunder truqve Legjenddare jane luftrat e Gjergj Kastriotit
Skenderbeut, ku nen komanden e tij shqiptaret i thyen turqit per 25 vjet rresht
Qendresa e popullit shqiptar dhe e krahines Kurveleshit nuk pushoi kurre edhe pas vdekjes
se Skenderbeut. Kurveleshasit e ne kete kuader edhe Golemasit me 1481,priten
krahehapur nipin e tyre te Komnen Golemeve,te birin e skenderbeut,Gjon Kasteriotin
te riun.E gjithe krahina u perfshi ne kryengritje shpoartalluan forcat turtke dhe e ndoqen
armikun deri tej krahines se tyre.... Sidoqofte
pushtimi osman e shkaterroi vendin Ekspoditat e shumta ndeshkimore ushtarake u sollen
banoreve te Kurveleshit si mbare vendit demtime , mjerime deri ne cfarrosje e shume
banore te laberise midis tyre edhe Golemas u detyruan te largohen ne dhe te huaj ne
Peloponez ,Turqi e ne krahinat e Kalabrise.Te tjeret u shternguan te qendrojne ne
thellesite malore te Kurveleshit dhe te mos pushojne rezistencen.Kryengritje
te tilla e shume te permendura jane pa mbarim kunder Perandorise Osmane, dhe nuk mund te
pershkruhen aq me pak ne nje liber si ky: ? vecanta e te gjitha kryengritjeve qendronte ne
taktiken e zgjuar duke iu shmangur luftes frontale me ushtrine turke e cila ish qindra
here superiore ne forca e mjete. Pritat e kurthet, goditjet here neballe, here anash e
mbrapa, duke i qelluar me shtiza e shigjeta hekuri e deri duke leshuar shkembinj e gure ne
shtigje e gremina u kallen tmerr e lemeri ushtareve turq. Sidoqofte pushtimi osman e
shkaterroi vendin. Ekspeditat e shumta ndeshkimore ushtarake u sollen banoreve te
Kurveleshit si mbare vendit demtime, mjerime e deri cfarrosje. Shume banore te Laberise,
midis tyre edhe Golemas u detyruan te largohen ne dhe te huaj, ne Peloponez, Turqi, e ne
krahinat e Kalabrise. Te tjeret u shtrenguan te qendrojne ne thellesite malore te
Kurveleshit dhe te mospushojne rezistencen. Gjate shekullit te shtatembedhjete e te
tetembedhjete nisi cthurrja e Perandorise Osmane. Feudalet shqiptare u forcuan e
zgjeruan cifligjet e tyre. Linden pashalleqet e para shqiptare, midis te cileve njihet
edhe ai i Janines, nen sundimin e Ali Pashe Tepelenes. Aliu u shqua per aftesite e
energjite e tij, ndoqi plane ambicioze, perdori gjithcka: dhunen, dinakerine, lidhjet
familjare dhe e shnderroi treven ku sundonte ne nje formacion shteteror te fuqishem, ne
fakt autonom dhe qe dallohej nga viset e tjera per nga rregulli, qetesia dhe zhvillimi
ekonomik e kulturor. Ne perpjekjet e tij per heqjen e sistemit te timareve dhe krijimin e
nje principate feudale autonome, Veziri i Janines pati perkrahjen e mbeshtetjen edhe te
kurveleshasve, perfshire ketu edhe golemasit. Ata e deshironin veteqeverisjen dhe
shkeputjen nga Turqia prandaj iu bene krah Aliut. Bashke me shume kurveleshas, ne oborrin
e Pashait te Janines u rriten, u sterviten e i sherbyen shume djem golemas,. Krahas Celo
Picarit, Belul Totos, Asllan Kuces, ne oborrin e Aliut sherbyen edhe Hito e Cobo Mustafai,
Abas Aliko e shume te tjere. Per te forcuar sundimin dhe pasurine e tij, Aliu priste koka
e jepte ndeshkime te rrepta, qe trondisnin deri larg. Ai ish pronari me i madh i tokave
dhe sipermarresi i taksave shteterore. Dhuna e ushtruar ndaj fsi1atareve nga njerezit e
Aliut, per marrjen e taksave, mashtrimet e spekullimet e tyre, shkaktonin gjithnje e me
shume urrejtje e pakenaqesi. Ata qe e rrethonin i thurnin lavde. Me syte e rrepte, te
mprehte e dinake Aliu, ngaqe nuk u besonte as atyre, as gazetave e as te huajve, shpesh
shkonte midis njerezve te thjeshte qe te shikonte e te degjonte c'thoshte fakirfukaraja.
Kete e bente edhe midis ushtareve. Para oborrit, nje dite kish rreshtuar ushtare e oficere
dhe i pyeste "?, si ju duket rregulli, qetesia, ekonomia?" Te gjithe e levdonin
Pashain dhe i peruleshin gjer tek kembet e kalit. Vetem nje ushtar golemas rrinte zemerzi
e s'foli. Kjo i ra ne S)T Vezirit dhe iu afrua. "?? ti mor i Golem,
c'thua?". Golemasit i pikonte ne zemer kur mbi bashkefshataret dhe kurveleshasit
ushtrohej dhune. Ai urrente spekullimet e korrupsionin e oborrtareve. "Vriste"
mendjen, qe pa zene emra ne goje, t'ia thoshte golemce Aliut, i cili nuk e kish aspak te
veshtire per ta kuptuar. "Ku me degjoni ju ? Pasha ?e maje te malit -i tha, si per te
fituar kohe". Pashai qeshi, zbriti nga kali dhe iu afrua" -Pa he C'do me
thuash?!"- "Me C'shoh dhe me c'degjoj ? Pasha, -iu pergjigj golemasi -lum ai qe
di ta hedhe, mjere ai qe s'di ta dredhe, vaj me det ai qe mbeti!" Veziri u nxi ne
fytyre. ? ra me dore ne sup, nderpreu pyetjet dhe u largua. Kur ngjiti shkallet, konsulli
francez Pukvil, qe e shoqeronte, ?? i f1iste se kur rregulli, qetesia dhe ekonomia vene
mbare, me te eshte edhe Zoti, edhe Perandoria. Por Aliu ia preu: -"Mire thua zoterote.Ne
na duhet rregulli, disiplina, qetesia, vetem kur i ven keto te uruara Zoti Perendi eshte
me njeriun, siC eshte me mua dhe perandorin tendPor atij Golemasit nuk ia harroj fjalet qe
m'i tha si me te kenduar labce", dhe mermeriti: "Lum ai qe di ta hedhe, mjere ai
qe s'di ta dredhe". Per trimeri e besnikeri ndaj tij, shume golemas Aliu I mori ne
oborrin e vet ndersadisa tetjere i vendosi ne Hormove. Per ata qe fituan tituj, grada deri
edhe Cit1igje ne rrethinat eJanines e te Delvines. Por pati edhe kundershtare, nje pjese
te te cileve i degdisi larg. Ne vitet 1820-1822 Ali Pasha fillol1uften per mbrotjen e
vendit nga sulmi i forcave te Perandorise Osmane. Kjo lufte ishte faza me e larte e vepres
se tij per t'i shkeputur zoterimet e veta nga vartesia e Portes se Larte. Me kete lufte ai
ndihmoi popujt ballkanas e vecanerisht ate grek per clirimin e tyre nga zgjedha turke.
Aleanca e tij me kryengritesit greke u sabotua e s'funksionoi. ? ndodhur i vetem para
ushtrise se madhe osmane, i beri balle rrethimit per nje vit e gjysem. ? braktisur me ne
fund nga sundimtaret e tjere krahinore, madje dhe nga bijte e tij, ai i beri nje qendrese
kembengulese, deri sa, i ngujuar ne nje ishull te Liqenit te Janines, u vra pabesisht.
Ushtria e Aliut pesoi humbje te medha. Te renda ishin edhe humbjet ne luftetaret golemas,
te cilet i qendruan besnike deri ne momentet e fundit. U vrane pese golemas dhe u plagosen
shume te tjere. Midis tyre ishte edhe Hito Mustafai. Keta luftetare u varrosne ne hyrje te
qytetit te Janines, ku edhe dhane jeten. Edhe sot ky vend thirret me emrin "varret e
goleme". Pas deshtimit te levizjes antiturke, Perandoria Osmane ndermori nje sere
reformash per forcimin e konsolidimin e sundimit te saj. Vendosi administraten e vet me
nepunes turq. Ne garnizonet e qyteteve vuri oficere (zabite) te karieres. Shtoi
internimet, burgosjet e presionet ndaj Cdo rezistence. Masat shtypese, reprezaljet etj.,
rriten zemerimin e revolten e popullit. Gjendja u acarua sbume se turqit, vec sa siper,
shkelen te gjitha normat, zakonet e traditat e popullit. Filluan trazirat e para ne
Kurvelesh dhe u shtrine ato neTepelene, Gjirokaster, Mallakaster, Delvine e deri ne
Cameri. Marrja e Tepelenes dhe vrasja e dy emisareve turq ne Gjirokaster nga njerezit e
derguar prej Zenel Gjolekes, Tafil Buzit etj. berijehone te madhe ne gjithe vilajetin e
Janines. Kjo e terboi Emin Pashen, valiun e Janines dhe dergoi forca te shumta ne drejtim
te Gjirokastres. Sa moren vesh pergatitjet e ushtrise turke te Janines u ngriten njeheresh
luftetaret e Kurveleshit nen drejtimin e kryetrimave Zenel Gjoleka, Celo Picari,Ba1il
Nezha, Cobo Golemi.lsh pranvere e vitit 1833. Vetetimthi kurveleshasitdhe luftetaret
ekrahinave te tjera u dolen perpara trupave turke ne afersi te fshatrave Kakavije,
Peshkepi, Kserovalt, Guver. Turqit zgjeruan frontin e luftimeve qe t'u mirrnin krahet e
t'i rrethonin kryengritesit.Per kete qellim cuan forca ne krahun e Palopogonit dhe zune
fshatin Guver, shume i pershtatshem per te goditur shqiptaret. Fluturimthi shkuan
luftetaret e cetes se fshatit, me kapedan Cob? Golemin dhe mbyllen shtegun, nga ku mund
t'i rrethonin turqit. Duhej cliruar me Cdo kusht Guveri, se i rrezikonte luftetaret
shqiptare. Turqit sulmonin nga shtepite. Vrane edhe shume banore vendas. Lufta ishte sa e
pergjakshme, aq edhe e veshtire. U vrane shume nga luftetaret shqiptare e midis tyre edhe
i vellai I Cobos Duro Mustafai. Pas nje lufte te ashper Guveri u clirua. Ceta e
luftetareve golemas kapi rob komandantin turk Hasan beun dhe Shishko Mirjallane etj,te
cilet i pushkatuan perpara mases se fshatareve te Guverit. Trimerite e golemasve dhe te
kapedanit te tyre populli i ka skalitur ne vargjet e kenges:
Ra termet e u tund vendi,
Se lufton Cobo Golemi,
Kapetan i ketij vendi.
Kapetan qe kur kish lere,
Qe lufton me pallen nxjerre
Ben dyfek me sadrazemne...
Vera e vitit 1847 ka hyre ne histori per
shperthimin e kryengritjes me te madhe te atyre koherave, qe tronditi rende themelet e
sundimit turk. Ajo ish kunderpergjigje e grusht i hekurt ndaj reformave centralizuese te
Portes se Larte. Kesaj kryengritje i paraprine krijimi i "Beselidhjes Shqiptare"
me 1846 dhe mbledhjet e saj ne Picar, Taronine, Progonat, Mesaplik etj., prej te cilave
dolen udheheqesit e kryengritjeve. Kryengritjen e filluan te paret kurveleshasit. Zenel
Gjoleka me 500 luftetare iu sul Delvines, si qendra kryesore administrative osmane dhe e
cliroi ate. Luftetare kurveleshas me kryetrimat Zenel Gjoleka, ?-el? Picari, Hodo Nivica,
Sulo ?-?b? etj., treguan heroizem te rralle, ku shpartalluan forcat osmane dhe i detyruan
autoritetet e tyre te ikin te tmerruara. Humbjet e pesuara e detyruan Porten e Larte te
grumbullonte forca te shumta nga Thesalia, Manastiri e Janina. Nen drejtimin e feudalit
shqiptar Shahin bej Kosturi i nisi ato drejt Gjirokastres, per te ndihmuar garnizonin turk
ne Gjirokaster, e me pas te sulmonte drejt Delvines. Por ai u thye qe ne perpjekjet e
para. |